SIGMUND FREUD and ANGELOS KATAKOUZENOS / SIGMUND FREUD-ΑΓΓΕΛΟΣ ΚΑΤΑΚΟΥΖΗΝΟΣ
Author: Helen Carabott (TVP)
Two famous psychiatrists, who loved art and whose homes were made into museums. Angelos Katakouzenos (1904-1982) was a pioneer and representative of the psychiatric science, as well as one of the greatest Greek intellectuals of the 20th century, who admired and respected the work of Sigmund Freud, father of psychoanalysis. He dedicated his life to heal mental illnesses, gaining great respect both in his country of origin and abroad.
When he lived in Paris, he supervised some of the famous Viennese scientist´s patients and had friendly relations with the well-known Princess of Psychoanalysis, Marie Bonaparte, who played an important role in the life of the two men. His whole career was dedicated to find answers to the same question Freud had: "What does it mean to be human?"
He was born on the island of Lesbos and grew up in Smyrna. As a graduate of the University’s Medical School in Paris, he specialized in neuroscience and psychiatry. After completing his 12-year studies and inventing a drill for brain surgery with his colleague, he returned to Athens, establishing one of the first psychiatric clinics in one of the oldest and largest public hospitals: “Evangelismos”. At that time, he was one of the first to apply psychoanalytic methods.
He soon gained an international reputation by attracting famous clients, including the French philosopher, writer and Nobel laureate Albert Camus, American writer and Nobel Prize winner William Faulkner, and the famous Greek Croissant Aristotle Onassis. He refused tempting offers to head major medical institutions abroad, especially in the US, because he wanted to practice in Greece.
However, he was a professor of psychiatry at the University of Paris, a member of the French Academy and the Legion of Honor, and taught at American universities as a visiting professor. With his academic and medical career and his extensive publications in Greek, French and German, he has gained remarkable cultural legacy as he was highly spiritual and loved art. He was the founder of the Hellenic-French Spiritual Union and President of the Hellenic American Union, with the aim of promoting cultural exchanges. His stochastic speeches, as well as the personalities they attracted, always invoked a certain admiration.
He and his partner, the writer Leto Protopappas, were both already divorced and active members of the Athenian society, who lived happily together for almost twenty years and remained childless. They lived in a world filled with culture and creation, where the arts and literature played a significant role. They belonged to the so-called "30s generation", the intellectual and artistic elite born at the beginning of the last century, serving as ambassadors and international correspondents of contemporary Greek culture and Greek reality abroad. Most of them returned to Greece after their studies in Europe and the United States with the vision of transforming the country into a modern state while remaining faithful to its cultural uniqueness and its enormous heritage.
Due to their generally progressive attitude, this prominent couple socialized with the European intellectual elite from France, Germany, Britain, Italy and the U.S. throughout the post-war period.
The apartment of the Katakouzenos, on the Vasilissis Amalias Avenue (across from the Greek Parliament), with its magnificent views of the National Garden and the Acropolis, where he moved in 1960, was a meeting point for scientists, philosophers, writers, poets, artists and politicians who presented their works and discussed a variety of cultural and political issues. Among them were the Nobel Prize winners Albert Camus (1957), George Seferis (poet, 1963) and Odysseas Elytis (poet, 1979), the first Greek psychoanalyst, poet and photographer Andreas Embirikos, the painters Nikos Hadjikyriakos-Ghika, Yannis Tsarouchis, Spyros Vassiliou, Yorgos Gounaropoulos, the composer Manos Hadjidakis and many others.
Adopting a moderate attitude, oscillating between avant-garde and tradition, Angelos and Leto Katakouzenos created in their own way a purely Greek mixture of patriotism and revolution. For this idealistic generation, a true Greek remained and worked in his own country, regardless of any difficulties he faced.
After the death of Leto in 1997, the house, which is one of the few remaining urban monuments of modern Greek history, was donated to the Angelos and Leto Katakouzenos Foundation. It has been a museum since then, preserving the spirit and intentions of the people who marked the Greek identity of the last century.
The importance of the house-museum lies not only in the collection of furniture and works of art (paintings, sculptures and objects of great artistic value), which were gifts given by friends (including Marc Chagall and Pablo Picasso) and patients, but also in the valuable medical and literary book collection (some with dedication), photographic documents, poems and rich archival material, and correspondence of the owners with their famous friends, which can all be admired by the visitors!
The very first event organized in this museum was the exhibition "Walking through the house of Sigmund Freud" to highlight the importance of the similar house-museums of the famous Austrian psychoanalyst in Vienna (Berggasse 19, 1090) and in London (20, Maresfield Gardens) and the correspondence of the Athenian, belonging to the famous Greek psychiatrist and his wife.
The similarities between the history of Sigmund Freud´s home in Hampstead, London, and the house of Professor Angelos Katakouzenos in Athens are touching: they were both residences of two eminent researchers, the father of psychoanalysis and the most important psychiatrist of his generation, trained at the Salpetriere in Paris, with the theories of Professor Jean-Martin Charcot. They were devoted to the interpretation of the mysteries of the human soul.
Although Freud was the founder of the psychoanalytic school, he had also experimented with the narrative analysis applied by Katakouzenos. Their offices were decorated with interwar furniture (the office of the Greek professor was created in his first home, on Pindarou street in the 1930s) and with work and art books donated by friends, visitors and patients. They are still in excellent condition, thanks to the pious care of their owners.
Angelos Katakouzenos may not have personally met Freud, but he studied his work thoroughly, and he founded the Psychoanalytic Study Group in Athens with their friend, Princess Marie Bonaparte, which was the predecessor of the Hellenic Psychoanalytic Society, supporting the work of its founders / members (Andreas Embirikos, Dimitrios Kouretas and Giorgos Zavitsianos). According to his wife, Leto, this psychoanalytic core was at first treated with great mistrust (1947-1950), but conflict never arose.
Another feature shared by these two scientists was their love for the ... Acropolis! It is common knowledge that Freud visited Athens in 1904. At first, he was not impressed with the heat, dust and bustle of the city, but this changed when he visited this historic and sacred hill!
Standing in front of the Parthenon, he was overwhelmed by a strange feeling (Erlebnis) that everything he saw was too good to be true, and that it was a message, a meditation on death and immortality. This feeling remained in his soul and he remembered it in 1936, while writing a letter titled "A Disturbance of Memory on the Acropolis", addressed to Romain Rolland.
The same view that shook up the father of psychoanalysis comforted and seduced Angelos Katakouzenos during his own struggle at his office on Amalias Avenue.
Both the Freud Museum and the Catacouzine House are living organisms, two exciting places of mythical memory, inspiration and knowledge, which continue to flow in a constant stream of problems and challenges, with the aim of highlighting both the excellent work environment and the work of the two eminent doctors, who constantly tried to answer the question "what is the human being" through their collections, lectures, educational programs and international exhibitions that took place in these locations!
They were surrounded by objects of great aesthetics and material value that were meditative tools. Both houses exude the close connection between work and life, friends, visitors and patients of both doctors.
Indicative is the greeting of the Director of Freud Museum, Michael Molnar, at the inauguration of the Katakouzenos House in 2008:
"When Freud stood on the Acropolis in 1904, an absurd question came into his mind - was this city beneath him real? But all visitors to a personality museum are like Freud in Athens and they experience a similar moment of unreality. Did the person whose work we know really live in this house? Whether we find ourselves in the study of Professor Katakouzenos or Professor Freud, our attention shuttles between objects which the previous occupant of the house left behind and our "internal objects" which represent that person for us. Every museum is an Acropolis: it is a place where reality is surrounded by fantasy". For this article, material has been used by the Angelos and Leto Katakouzenos Foundation website (www.katakouzenos.gr).Special thanks to the curator of Katakouzenos House, museologist Mg. Sofia Ε. Peloponnisiou-Vassilakou.
SIGMUND FREUD-ΑΓΓΕΛΟΣ ΚΑΤΑΚΟΥΖΗΝΟΣΔΥΟ ΔΙΑΣΗΜΟΙ ΨΥΧΙΑΤΡΟΙ ΠΟΥ ΑΓΑΠΟΥΣΑΝ ΤΗΝ ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΤΑ ΣΠΙΤΙΑ ΤΟΥΣ ΕΓΙΝΑΝ ΜΟΥΣΕΙΑΆγγελος Κατακουζηνός (1904-1982): από τους πρωτοπόρους εκπροσώπους της ψυχιατρικής επιστήμης, αλλά και τους επιφανέστερους πνευματικούς ανθρώπους της ελληνικής διανόησης του 20ου αιώνα, που θαύμαζε και σεβόταν το έργο του πατέρα της ψυχανάλυσης Sigmund Freud, αφιερώνοντας και εκείνος τη ζωή του στο να θεραπεύει τις ψυχικές ασθένειες με σκοπό να μην βλάπτουν το σώμα, κερδίζοντας μεγάλο σεβασμό, τόσο στη χώρα καταγωγής του, όσο και στο εξωτερικό.
Όσο, μάλιστα, ζούσε στο Παρίσι παρακολουθούσε κάποιους από τους ασθενείς του διάσημου Βιεννέζου επιστήμονα και διατηρούσε φιλικές σχέσεις με την κοινή τους γνωστή, την «Πριγκίπισσα της Ψυχανάλυσης», Marie Bonaparte, η οποία έπαιξε σημαντικό ρόλο στη ζωή των δύο ανδρών, ενώ σε όλη του τη σταδιοδρομία προσπάθησε να απαντήσει στο ίδιο ερώτημα που απασχολούσε και τον Freud για το «ποιά είναι η ανθρώπινη υπόσταση;»
Γεννήθηκε στη νήσο Λέσβο και μεγάλωσε στη Σμύρνη. Απόφοιτος της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου της γαλλικής πρωτεύουσας, εξειδικεύτηκε στη νευρολογία και την ψυχιατρική. Μετά την 12χρονη ολοκλήρωση των σπουδών του και αφού είχε εφεύρει μαζί με συναδέλφους του ένα εργαλείο (τρυπανάκι) για την επέμβαση του εγκεφάλου, επέστρεψε στην Αθήνα ιδρύοντας μια από τις πρώτες ψυχιατρικές κλινικές, σε ένα από τα παλαιότερα και μεγαλύτερα δημόσια νοσοκομεία, τον Ευαγγελισμό, χρησιμοποιώντας την πρωτοπόρο για την εποχή -σε παγκόσμιο επίπεδο- ναρκοαναλυτική μέθοδο.
Σύντομα, απέκτησε διεθνή φήμη προσελκύοντας στο ιδιωτικό του ιατρείο, διάσημους πελάτες, μεταξύ των οποίων τον Γάλλο φιλόσοφο, λογοτέχνη και νομπελίστα Albert Camus, τον Αμερικανό συγγραφέα και νομπελίστα William Faulkner και τον διάσημο Έλληνα κροίσο Aριστοτέλη Ωνάση. Παρά τις δελεαστικές προτάσεις που του έγιναν να αναλάβει τη διεύθυνση σημαντικών ιατρικών ιδρυμάτων στο εξωτερικό και ιδιαίτερα στις ΗΠΑ, εκείνος αρνήθηκε γιατί ήθελε να εξασκήσει την επιστήμη του στην Ελλάδα.
Ωστόσο, διετέλεσε καθηγητής ψυχιατρικής στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού, μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας και μέλος της Λεγεώνας της Τιμής, ενώ δίδαξε και σε αμερικανικά πανεπιστήμια, ως επισκέπτης καθηγητής. Παράλληλα με την ακαδημαϊκή και την ιατρική του καριέρα και τις εκτενείς δημοσιεύσεις του στα ελληνικά, γαλλικά και γερμανικά, ανέπτυξε αξιόλογη πολιτιστική δράση, καθώς είχε υψηλή πνευματικότητα και αγαπούσε την τέχνη. Υπήρξε ο ιδρυτής της Ελληνογαλλικής Πνευματικής Ένωσης και Πρόεδρος της Ελληνοαμερικανικής Ένωσης, με στόχο την προώθηση πολιτιστικών ανταλλαγών. Οι στοχαστικές του ομιλίες, καθώς και οι προσωπικότητες που προσείλκυε στις διαλέξεις του, προκαλούσαν πάντα θαυμασμό.
Ο ίδιος και η συγγραφέας σύζυγός του Λητώ Πρωτόπαππα ήταν δυο ξεχωριστοί συνοδοιπόροι ζωής και δραστήρια μέλη της αθηναϊκής κοινωνίας, που έζησαν 50 -σχεδόν- ευτυχισμένα χρόνια, χωρίς να αποκτήσουν παιδιά, βιώνοντας έναν κόσμο καλλιέργειας και δημιουργίας, όπου οι τέχνες και τα γράμματα κατείχαν σημαντική θέση. Ανήκαν στη λεγόμενη «γενιά του ‘30», η οποία αποτελούσε την πνευματική ελίτ της εποχής και απαρτιζόταν από μια ομάδα διανοούμενων και καλλιτεχνών, γεννημένων στις αρχές του περασμένου αιώνα, λειτουργώντας ως πρεσβευτές του σύγχρονου ελληνικού πολιτισμού στο εξωτερικό και ταυτόχρονα ως εισηγητές των διεθνών τάσεων στην ελληνική πραγματικότητα. Οι περισσότεροι είχαν επιστρέψει στην Ελλάδα μετά τις σπουδές τους σε χώρες της Ευρώπης και στις Ηνωμένες Πολιτείες με το όραμα να μεταμορφώσουν τη χώρα σε σύγχρονο κράτος, παραμένοντας πιστοί στην πολιτιστική της μοναδικότητα και την τεράστια κληρονομιά της.
Η γενικά προοδευτική στάση αυτών των επιφανών μεγαλοαστών τούς κράτησε σε επαφή με την πρωτοπορία της ευρωπαϊκής διανόησης, ιδιαίτερα της Γαλλίας, αλλά και της Γερμανίας, της Βρετανίας, της Ιταλίας και της Αμερικής, σε όλη τη μεταπολεμική περίοδο.
Το διαμέρισμα του φιλότεχνου ζεύγους Κατακουζηνού, επί της λεωφόρου Βασιλίσσης Αμαλίας (απέναντι από το Ελληνικό Κοινοβούλιο), με τη θαυμάσια θέα στον Εθνικό Κήπο και την Ακρόπολη, όπου μετακόμισε το 1960, αποτελούσε σημείο συνάντησης για επιστήμονες, φιλοσόφους, συγγραφείς, ποιητές, καλλιτέχνες και πολιτικούς, οι οποίοι παρουσίαζαν τα έργα τους και συζητούσαν για ποικίλα πολιτιστικά και πολιτικά θέματα. Ανάμεσά τους ήταν οι τιμημένοι με Νόμπελ Λογοτεχνίας Albert Camus (συγγραφέας, 1957), Γεώργιος Σεφέρης (ποιητής, 1963) και Οδυσσέας Ελύτης (ποιητής, 1979), ο πρώτος Έλληνας ψυχαναλυτής, ποιητής και φωτογράφος Ανδρέας Εμπειρίκος, οι ζωγράφοι Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας, Γιάννης Τσαρούχης, Σπύρος Βασιλείου, Γιώργος Γουναρόπουλος, ο συνθέτης Μάνος Χατζιδάκις και πολλοί άλλοι.
Υιοθετώντας μια μετριοπαθή στάση, ανάμεσα στην πρωτοπορία και την παράδοση, ο Άγγελος και η Λητώ Κατακουζηνού δημιούργησαν με τον τρόπο τους ένα καθαρά ελληνικό μείγμα πατριωτισμού και επανάστασης. Για την ιδεαλιστική αυτή γενιά, ένας πραγματικός Έλληνας παρέμενε και εργαζόταν στη χώρα του, ανεξάρτητα από τις όποιες δυσκολίες αντιμετώπιζε.
Μετά τον θάνατο της Λητώς, το 1997, η οικία, που αποτελεί ένα από τα ελάχιστα εναπομείναντα αστικά μνημεία της νεότερης ελληνικής ιστορίας δωρήθηκε στο Ίδρυμα Άγγελου και Λητώς Κατακουζηνού και έκτοτε λειτουργεί ως μουσείο διατηρώντας το πνεύμα και τις προθέσεις των ανθρώπων που σημάδεψαν την ελληνική ταυτότητα του περασμένου αιώνα.
Η σημασία της οικίας-μουσείου βρίσκεται όχι μόνο στη συλλογή των επίπλων και των έργων τέχνης (πίνακες ζωγραφικής, γλυπτά και αντικείμενα μεγάλης καλλιτεχνικής σπουδαιότητας), που αποτελούσαν δώρα φίλων (ανάμεσά τους του Marc Chagall και του Pablo Picasso) και ασθενών, αλλά και των πολύτιμων ιατρικών και λογοτεχνικών βιβλίων με τις ιδιόχειρες αφιερώσεις, των φωτογραφιών-ντοκουμέντων, των σφραγιδόλιθων και του πλούσιου αρχειακού υλικού και αλληλογραφίας των ιδιοκτητών με τους διάσημους φίλους τους, τα οποία μπορεί να θαυμάσει ο επισκέπτης!
Aπό τις πρώτες εκδηλώσεις που διοργανώθηκαν στον μουσειακό αυτό χώρο ήταν η έκθεση «Περιδιαβαίνοντας το σπίτι του Sigmund Freud», με σκοπό την ανάδειξη της σπουδαιότητας της λειτουργίας του ομώνυμου σπιτιού-μουσείου του διάσημου Αυστριακού ψυχαναλυτή στη Βιέννη (Berggasse 19, 1090) και το Λονδίνο (20, Maresfield Gardens) και της αντιστοιχίας του αθηναϊκού, που ανήκε στον γνωστό Έλληνα ψυχίατρο και τη σύζυγό του.
Οι ομοιότητες της ιστορίας του σπιτιού του Sigmund Freud στο Hampstead του Λονδίνου με το διαμέρισμα του καθηγητή Άγγελου Κατακουζηνού στην Αθήνα είναι συγκινητικές: υπήρξαν κατοικίες δύο επιφανών ερευνητών, του πατέρα της ψυχανάλυσης και του σημαντικότερου ψυχιάτρου της γενιάς του, εκπαιδευμένων στην Salpetriere του Παρισιού, εμπνευσμένων από τις θεωρίες του καθηγητή Jean-Martin Charcot και αφιερωμένων στην ερμηνεία των μυστηρίων της ανθρώπινης ψυχής.
Μολονότι ο Freud υπήρξε ιδρυτής της ψυχαναλυτικής σχολής, είχε πειραματιστεί και με τη ναρκοανάλυση, την οποία εφήρμοζε ο Κατακουζηνός. Τα γραφεία τους, διακοσμημένα με έπιπλα μεσοπολεμικά (το γραφείο του Έλληνα καθηγητή είχε δημιουργηθεί στο πρώτο του σπίτι, στην οδό Πινδάρου, τη δεκαετία του 1930) και με έργα και βιβλία τέχνης δωρισμένα από φίλους, επισκέπτες και ασθενείς, διατηρήθηκαν ως είχαν μέχρι τις ημέρες μας, χάρη στις ευλαβικές φροντίδες αγαπημένων τους προσώπων.
Ο Άγγελος Κατακουζηνός μπορεί να μην γνώρισε προσωπικά τον Freud, μελέτησε, ωστόσο, διεξοδικά το έργο του, ενώ συνεργάστηκε στην Αθήνα με την κοινή τους φίλη, Πριγκίπισσα Marie Bonaparte για τη δημιουργία της Ομάδας Ψυχαναλυτικής Μελέτης (Psychoanalytic Study Group) που αποτέλεσε τον προπομπό της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας, υποστηρίζοντας το έργο των ιδρυτών/μελών της (Ανδρέα Εμπειρίκου, Δημήτριου Κουρέτα και ο Γιώργου Ζαβιτσιάνου). Σύμφωνα με τα λεγόμενα της συζύγου του, Λητώς, ο ψυχαναλυτικός αυτός πυρήνας είχε αντιμετωπιστεί με μεγάλη δυσπιστία στα πρώτα του βήματα (1947-1950), ενώ δεν ήταν λίγοι εκείνοι που προσπάθησαν να δημιουργήσουν προβλήματα στη λειτουργία του!
Ένα ακόμη κοινό στοιχείο που μοιράζονταν οι δύο επιστήμονες ήταν η αγάπη τους για την … Ακρόπολη! Ως γνωστό, ο Freud επισκέφτηκε την Αθήνα το 1904. Αρχικά δεν ενθουσιάστηκε με τη ζέστη, τη σκόνη και τη φασαρία της πόλης, όμως όλα άλλαξαν μόλις αντίκρισε τον ιστορικό αυτό ιερό βράχο!
Μπροστά στον Παρθενώνα κυριεύθηκε από ένα αλλόκοτο αίσθημα (Erlebnis) πως ό,τι έβλεπε παραήταν καλό για να είναι αληθινό και πως αποτελούσε ένα μήνυμα, ένα διαλογισμό πάνω στο θάνατο και την αθανασία. Το αίσθημα αυτό φώλιασε στην ψυχή του και το ανακάλεσε γράφοντας, το 1936, ένα κείμενο με τίτλο «Μια διαταραχή της μνήμης στην Ακρόπολη», απευθυνόμενος στον Romain Rolland.
Η ίδια θέα που συντάραξε τον πατέρα της ψυχανάλυσης συντρόφευε και γαλήνευε τον Άγγελο Κατακουζηνό στα χρόνια του δικού του αγώνα στο γραφείο του επί της λεωφόρου Αμαλίας.
Τόσο το Μουσείο Freud, όσο και η Οικία Κατακουζηνού αποτελούν ένα ζωντανό οργανισμό, δυο συναρπαστικούς τόπους μυθικής μνήμης, έμπνευσης και γνώσης, που εξακολουθούν να πάλλονται σε ένα διαρκές ρεύμα προβλημάτων και προκλήσεων, με στόχο να αναδεικνύουν τόσο το έξοχο περιβάλλον εργασίας, όσο και το έργο των δύο επιφανών ιατρών, συνεχίζοντας να ερευνούν το ερώτημα που τους απασχολούσε για το «ποια είναι η ανθρώπινη υπόσταση» μέσα από τις συλλογές τους, τις διαλέξεις, τα εκπαιδευτικά προγράμματα και τις εκθέσεις διεθνούς εμβέλειας που διοργανώνονται στους χώρους αυτούς!
Και οι δυο τους περιβάλλονταν από αντικείμενα μεγάλης αισθητικής και υλικής αξίας τα οποία ήσαν εργαλεία περισυλλογής. Και τα δύο σπίτια αποπνέουν τη στενή σύνδεση ανάμεσα στην εργασία και τη ζωή, τους φίλους, τους επισκέπτες και τους ασθενείς των δύο γιατρών.
Ενδεικτικός είναι ο χαιρετισμός του Διευθυντή του Freud Museum, Michael Molnar, στα εγκαίνια της Οικίας Κατακουζηνού, το 2008:
«Μια παράλογη απορία γεννήθηκε στο μυαλό του Freud όταν βρέθηκε στην Ακρόπολη το 1904: ήταν η πόλη μπροστά στα πόδια του αληθινή; Όμως και όλοι οι επισκέπτες σε κάποιο μουσείο αφιερωμένο σε μια γνωστή προσωπικότητα μοιάζουν με τον Freud στην Αθήνα και βιώνουν μια εξίσου εξωπραγματική στιγμή: Άραγε το πρόσωπο που γνωρίζουμε από τα έργα του να έζησε πράγματι σε αυτό το σπίτι; Είτε βρισκόμαστε στο γραφείο του Καθηγητή Κατακουζηνού ή του Καθηγητή Freud, η προσοχή μας παλινδρομεί ανάμεσα στα αντικείμενα που ο προηγούμενος κάτοικος του σπιτιού άφησε πίσω του και στα «εσωτερικά μας αντικείμενα», τα οποία τον αντιπροσωπεύουν στα μάτια μας. Κάθε μουσείο είναι μια Ακρόπολη: είναι ένας τόπος όπου η πραγματικότητα περιβάλλεται από φαντασία»!Για το άρθρο αυτό χρησιμοποιήθηκε υλικό από την ιστοσελίδα του Ιδρύματος Άγγελου και Λητώς Κατακουζηνού (www.katakouzenos.gr)Ιδιαίτερες ευχαριστίες στην επιμελήτρια της Οικίας Κατακουζηνού, μουσειολόγο, κα Σοφία Ε. Πελοποννησίου-Βασιλάκου.